Vergeten boeken, niet gekende boeken, doorgebladerde boeken en boeken van horen zeggen

Datum 24 juni 2009

Net zoals René Magritte flink wat tijd nam om titels te bedenken voor zijn schilderijen – denk maar aan het beroemde "Ceci n'est pas une pipe", waarvan de titel niet het opschrift zelf is, want dat maakt deel uit van het schilderij, maar wel "La trahison des images"; toch schitterend gevonden? –, heb ik ook, zij het wat minder lang, over de titel van deze column nagedacht. Ik verwacht bij de lezer twee mogelijke, elkaar uitsluitende reacties: ofwel verbazing, eventueel gekoppeld aan ergernis, ofwel herkenning.

Net zoals René Magritte flink wat tijd nam om titels te bedenken voor zijn schilderijen - denk maar aan het beroemde "Ceci n'est pas une pipe", waarvan de titel niet het opschrift zelf is, want dat maakt deel uit van het schilderij, maar wel "La trahison des images"; toch schitterend gevonden? -, heb ik ook, zij het wat minder lang, over de titel van deze column nagedacht. Ik verwacht bij de lezer twee mogelijke, elkaar uitsluitende reacties: ofwel verbazing, eventueel gekoppeld aan ergernis, ofwel herkenning. De eerste lezer vraagt zich ongetwijfeld af wat voor onzin hier nu weer te lezen valt, terwijl de tweede lezer fijntjes glimlacht en, als hij of zij niet alleen is, even rondkijkt met een blik van verstandhouding om te checken wie er nog tot de kring der ingewijden behoort. Ik kom zo meteen op die tweede lezer terug, die kan even wachten, maar ik durf vermoeden dat de eerste lezer wenst uit zijn of haar lijden verlost te worden.De titel van deze column verwijst naar een recent boek van Pierre Bayard, "Comment parler des livres que l'on n'a pas lus?" (Parijs: Les Éditions de Minuit, 2007), ondertussen ook in het Nederlands vertaald, "Hoe te praten over boeken die je niet hebt gelezen" (Breda: De Geus, 2008). Een grappig boek om lezen, echt waar, en een boek dat mij aangeraden is geweest door een vriend omdat mijn hele kennissen- en vriendenkring begrepen heeft door mijn boek "Over wat ik nog wil schrijven" dat ik iets heb met boeken over boeken en met boeken over boeken over boeken en zo mag het verdergaan. (Terzijde: als logicus en filosoof moet ik echt weerstaan aan de neiging om een formele definitie te geven. Laat "boek" staan voor een boek zonder meer, een roman, novelle of verhaal, en "boek2" voor een boek over een boek, waardoor "boek3" een boek wordt over een "boek2", zodat je zonder probleem ook kunt spreken over bijvoorbeeld "boek15" of "boek356781", waarmee de filosoof er weer eens in geslaagd is een object te benoemen waarvan niemand ook maar het geringste idee heeft hoe het er zou kunnen uitzien, anders gezegd, we komen weer aardig dicht in de buurt van een ontologisch godsbewijs, maar ik dwaal wat af, merk ik). Ik wil de hier beschikbare ruimte niet opofferen voor een bespreking van dit werk; die zijn er al in overvloed en het is ook helemaal niet nodig om de paradoxale pointe van het werk nog eens te herhalen, namelijk hoe word je verondersteld Bayards boek te lezen? Integraal van voor naar achter? Fragmentarisch? Enkel even doorbladeren? Of in het geheel niet? Want dat is het centrale thema van het boek: om deel uit te maken van een literaire cultuur, is het niet nodig om de belangrijke werken effectief ook integraal gelezen te hebben. De opsomming in de titel van deze column omschrijft vier mogelijke relaties met boeken: boeken die je helemaal niet kent, boeken die je wel gelezen hebt, maar ondertussen bent vergeten, boeken waar je wel eens doorheen bent geschaatst en boeken die je alleen kent van horen zeggen.De vraag waarover ik graag even willen prakkiseren is de meer algemene vraag die hieruit voortvloeit: hoe omgaan met een cultuur in al haar uitingen? Of wat betekent het om deel uit te maken van een bepaalde cultuur? Een eerste vaststelling is even ontnuchterend als banaal: het is onmogelijk om van een bepaalde cultuur alle producten te kennen. Niet alleen onmogelijk, het is zelfs ronduit belachelijk  te noemen. Neem bijvoorbeeld boeken. Op de website www.boek.be lees ik dat de Boekenbank nu reeds meer dan tweehonderd duizend titels bevat. Ik vermoed dat we het hier hebben over Nederlandstalige en in het Nederlands vertaalde werken. Het is uitnodigend om snel een kleine rekening te maken. Stel dat ik als goede lezer een boek per week lees, mijn professioneel-academische lectuur niet meegerekend, dan zijn dat er ongeveer vijftig per jaar. Laat ik mijzelf een goed leven toewensen: ik word tachtig en ik lees al redelijk fervent vanaf mijn vijftiende, dus in totaal vijfenzestig jaar. Aan vijftig boeken per jaar is dat exact drieduizend tweehonderdvijftig boeken. Aangezien ikzelf aan een vast tempo gebonden ben, sneller lezen kan ik niet, langer leven vind ik niet meteen zo uitnodigend, en de economische krachten in de maatschappij het aantal boeken per jaar onvermijdelijk zal laten stijgen, moet ik besluiten dat ik door meer te lezen een steeds kleiner deel van het geheel kan kennen. Films, toneelstukken, tentoonstellingen, galeries, muziekvoorstellingen, dansstukken, ?, hetzelfde probleem. Dus, hoe goed ik ook mijn best probeer te doen, ik kan maar een werkelijk minieme fractie van de gehele cultuurproductie kennen. (En dan heb ik nog niks over het buitenland gezegd!)Dat brengt mij bijna vanzelf naar de volgende bedenking. Hoe maken wij een keuze uit die gigantische hoeveelheid? Het gebeurt duidelijk niet toevalsmatig ? we lopen niet blind een boekhandel binnen en kopen het eerste boek waarover we struikelen ? dus moeten er bepaalde mechanismen werkzaam zijn. De antwoorden liggen voor de hand: wat de kranten mij voorschotelen, wat TV en radio mij laten zien en horen, wat mijn vrienden en kennissen mij aanraden, et cetera. Anders gezegd, het hele sociale weefsel waarvan ik deel uitmaak werkt als een filter. Een filter die in eerste instantie moet uitsluiten, die grote stukken van de cultuurproductie moet weggooien ? popmuziek is zo banaal, daar moet je toch niet naar luisteren; opera is echt niet meer van deze tijd; musea zijn kerkhoven van de cultuur en een kerkhof bezoek je ook maar één keer per jaar ? om ons dan toe te laten cultuur gelijk te stellen aan dat kleine stukje dat overblijft of, in een pseudo-vergelijking, "de cultuur" = "mijn cultuurtje".Uit een groot geheel vallen echter hopeloos veel kleine, van elkaar verschillende stukjes te selecteren, dus het aantal cultuurtjes moet wel gigantisch groot zijn. Dat heeft twee gevolgen. Een is ons welbekend: is cultuurtje één totaal verschillend van cultuurtje twee, dan noemen de leden van het ene groepje de anderen cultuurbarbaren. Je houdt van de Beatles of van Bach, niet de twee samen, dat kan/mag niet. Maar twee cultuurtjes kunnen even goed heel dicht bij elkaar liggen, wat een ander soort cultuurbarbarisme opwekt. Stel, je behoort tot de kringen waar Proust, Mozart en Shakespeare uitgefilterd zijn. Als je dan beweert dat je Proust integraal hebt gelezen en dat je Marcel een ongelofelijke zaag vindt, dat je het Requiem van Mozart, dat je talloze malen hebt beluisterd en in detail bestudeerd, nog niet als muzak zou willen gebruiken en dat Shakespeare, waarvan je het oeuvre van buiten kent, maar een stuk kon laten eindigen door het toneel te vullen met dooien, dan ben je zonder twijfel ook een cultuurbarbaar. Of zou voor deze vorm van barbarij de term "cultuurketter" meer geschikt zijn? Slotbedenking: barbaar zijn is onvermijdelijk, voor ketterij kan je kiezen.